Het voorspellende brein

Vrij nieuw in de autismehulpverlening zijn inzichten over het voorspellende brein. Vanuit de wetenschap rond stress en emoties is de werking van het voorspellende brein al lang bekend. Niets nieuws dus.

Bij onze verre voorouders was de alertheid van onze lijfwacht (reptielenbrein) primair aanwezig. Om te overleven moest je in een fractie van een seconde de situatie kunnen taxeren op veilig of onveilig en daarbij ook nog een passende actie ondernemen.
Een snelle associatieve (ver)werking van onbewuste processen was daarbij onmisbaar, want eerst een geniale strategie uitdenken zou er immers zeker op uitdraaien dat je het hapje van de dag werd. Een snelle automatische taxatie was een voorwaarde tot overleving en was daardoor, en is het nog steeds, diep ingebed in het brein.

Emotiewaakzaamheidsdatabase

Of we nu willen of niet, telkens als wij ons (geestelijk) bedreigd voelen, wordt onze lijfwacht geprikkeld waardoor wij onbewust een snelle inschatting maken van mensen en situaties. Het automatische taxatiesysteem tast volgens Ekman (2017) onze omgeving af op alles wat eerder is opgeslagen in onze emotiewaakzaamheidsdatabase, gegenereerd door hoe wij georganiseerd zijn via natuurlijke selectie en voor een deel door onze eigen ervaringen. Deze database is voortdurend in ontwikkeling. Onze hersenen zijn steeds bewust, maar vooral ook onbewust, bezig de informatie vanuit de omgeving op te nemen. In een fractie van een seconde vergelijken onze hersenen de actuele gegevens met herinneringen aan gebeurtenissen uit ons verleden. Nieuwe gebeurtenissen worden toegevoegd en gelabeld als variatie op een eerder opgeslagen thema, of worden opgeslagen als een nieuw thema. De verwachting op basis van de zojuist toegevoegde of gecombineerde gegevens op wat zal gaan gebeuren, bepaalt direct onze respons (Ekman, 2008). Ons brein gokt dus maar wat, waarbij grote afwijkingen van onze verwachtingen voor veel stress kunnen zorgen en kleine afwijkingen voor minder stress. Ook hier geldt weer, wat als een grote of kleine afwijking wordt ervaren is subjectief.

Ekman stelt dat bij het onbewust overschrijden van onze belangen de passendst lijkende emotie volgt, waarbij deze emotie vaak niet de passendste emotie is voor de betreffende situatie. Onze hersenen, in de rol van lijfwacht, zijn heel voorzichtig bij het inschatten of een situatie al dan niet bedreigend is. Voor ons onbewuste brein geldt dat ervaringen uit het verleden een garantie bieden voor een reactie in de toekomst. Immers, het is beter voor het voortbestaan om iedere keer een stok voor een slang aan te zien en daarop passend te reageren, dan een slang voor een stok aan te zien en daarmee je leven op het spel te zetten.

Regie door het oerbrein

Zoals eerder benoemd, neemt tijdens stress het reptielenbrein de regie over waardoor de rem op de emoties niet meer goed functioneert. In dreigende situaties ontbreekt immers de tijd om verstandig te overleggen wat het beste plan van aanpak is. Een snelle reactie vanuit het reptielenbrein zorgt ervoor dat we het gevaar kunnen ontwijken nog voor we beseffen dat we ons in een dergelijke situatie bevinden. De emotionele geest is niet zo kieskeurig en brengt zaken met elkaar in verband die slechts vergelijkbare en opvallende kenmerken hebben. Ons reptielenbrein onthoudt alleen de emotionele “kleur”. Wat dat betreft is onze emotionele geest simpel en zorgt hij ervoor dat wij onze meningen voor absolute waarheden houden.

Negatieve stimuli hebben voorrang

Binnen de automatische processen hebben negatieve stimuli altijd voorrang. Dit wordt ook wel de negativity bias genoemd (Skinner, 1953). In stresssituaties zal het puntje van de staart van de leeuw (onveilig) achter de boom eerder onze aandacht trekken dan de vruchten (veilig) aan de boom. Dit fenomeen wordt automatische waakzaamheid genoemd. Ook al is er geen reëel fysiek gevaar aanwezig, ons brein kan een situatie toch als onveilig labelen en hier reflexmatig op reageren. Vanuit evolutionair oogpunt heeft dit gedrag een functie. Om te overleven dien je alert te zijn op het gevaar. Je moet de eventuele gevaren kunnen herkennen en dat gaat niet als je je alleen richt op het positieve. In onze huidige tijd is het directe overleven niet meer aan de orde en zit de constante focus op de negatieve kant van het leven ons regelmatig in de weg en veroorzaakt onnodig stress.

(uit Minder Stress, Minder Autisme / Marjon Kuipers en Saskia Buma)