Prikkels en trauma

Prikkels zijn overal. Prikkels van wat je ziet, hoort, voelt, ruikt of proeft en de prikkels van het komen en gaan van gedachten, onze oordelen, meningen en de emoties die daardoor ontstaan. Soms zijn er te veel prikkels, soms te weinig prikkels. Er zijn fijne en er zijn vervelende prikkels. Soms gewenst, soms ongewenst. Prikkels kunnen je helpen maar evengoed ook belemmeren. In ieder geval zetten prikkels een proces in gang. Dit prikkelproces heeft invloed op het gevoel van welzijn, op emoties, op gedrag en relaties op zowel privé als zakelijk gebied.

Een prikkel (stimulus) is informatie vanuit onze binnen- of buitenwereld waarop wij reageren met gedrag (response). We hebben prikkels nodig om te kunnen functioneren. We willen zelfs graag geprikkeld worden, omdat dit ons in de actie zet. Als je goed in staat bent tot het managen van jouw prikkels heeft dat veel invloed op het gebied van mentale en fysieke gezondheid.

Voortdurend AAN staan

Mensen met heftige bewuste of onbewuste traumaervaringen zijn vaak erg prikkelgevoelig. 
Immers het al op heel jonge leeftijd in de overlevingsstand moeten staan zorgt voor een bijzonder goed getraind waarnemingsvermogen. Dit betekent dat zij bewust of onbewust voortdurend erg alert zijn op de omgeving.

Mogelijke reacties op prikkels

Hypergevoeligheid
Overgevoeligheid, met als gevolg dat er meer stimulatie binnenkomt dan de hersenen kunnen hanteren.

Hypogevoeligheid
Ondergevoeligheid, met als gevolg dat er te weinig stimulatie binnenkomt. De hersenen voelen zich ‘leeg’ en stoppen met gegevens verwerken.

Zintuigen

Prikkels komen binnen via de vijf bekende zintuigen: horen, zien, ruiken, voelen en proeven. Daarnaast verwerken we prikkels via onze, wat minder bekende, interne zintuigen: proprioceptie, het vestibulaire systeem en interoceptie.

Proprioceptie laat je weten waar jouw lichaamsdelen zijn en wat ze aan het doen zijn, zonder dat je ernaar hoeft te kijken. Als je jouw duim achter jouw rug opsteekt, dan weet je dat dit jouw opgestoken duim is, zonder dat je het ziet. Het is het zintuig dat jou laat weten waar jij je bevindt ten opzichte van de ruimte.

Het vestibulaire systeem is eigenlijk je interne kompas en laat je weten of je rechtop staat, ondersteboven hangt of rondjes draait. Als het lichaam niet goed in balans is door te veel of te weinig prikkels, dan wil het graag bewegen. Je herkent het aan constant gewiebel en gefriemel.

Interoceptie gaat over de inwendige mens. Over honger, dorst, je blaas en darmen. Interoceptie gaat ook over voelen of je moe bent of niet en om het voelen van warmte of kou. Bij veel stressprikkels voel je soms niet dat je honger of dorst hebt. Ook denk je er niet aan om te eten of te drinken. Het kan ook zijn dat je om de haverklap moet plassen of poepen of het gewoon helemaal vergeet. En als je niet voelt dat je moe bent dan kan het zijn dat je veel te laat gaat slapen, waardoor je niet voldoende nachtrust krijgt. Als je geen warmte of kou voelt, dan maakt het je ook niet zo veel uit dat je je jas vergeten bent als het heel erg koud is, of zonder jas door de regen fietst.

Op alle zintuigen kun je over- of onder gevoelig zijn. Stress versterkt de gevoeligheid die je al in basis hebt. Heb je als kind al goed leren luisteren naar jouw lichaam dan kun je vaak beter duiden wat er binnen in jou speelt en kun je anticiperen of maatregelen nemen. Heb je als kind jouw signalen moeten negeren omdat ze niet wenselijk waren, of heb je toen al niet goed kunnen voelen, dan herken je de signalen van over- of onderprikkeling niet altijd goed. En merk je pas dat het niet meer lekker voelt als jouw lichaam zelf heel hard aan de bel trekt.

Het gebied in de hersenen waar de prikkels binnenkomen heet het Insula gebied (interoceptiecentrum). Dit gebeurt bewust (expliciet) en deels onbewust (impliciet). Onbewust bijvoorbeeld door je bloeddruk die stijgt net voordat je opstaat; de enzymen die aangemaakt worden in je lever enzovoorts. Je zegt niet bewust “he, ik ga nu enzymen aanmaken in mijn lever.”

Door trauma bijvoorbeeld kan het verlies van “ik heb de controle over mijn lichaam” ontstaan en daardoor het verlies van de connectie met jezelf en als gevolg daar weer van ook het verlies van connectie met anderen ontstaan.

Het neurologische proces van interoceptie is een ingewikkeld proces. We hebben allemaal andere interoceptie ervaringen. Extremen zijn als de signalen te hoog worden. Het gevolg is een te sterk gevoel van verschillende lichaamsfuncties, bijvoorbeeld een paniekaanval, chronische pijn, zelfpijniging. Als de signalen te laag zijn ontstaan: gedempte gevoelens, moeite met beschrijven emoties, eetstoornis, slechte zelfverzorging. Het niet in de gaten hebben dat de stress in je lichaam opbouwt totdat je in het rood zit. De extremen zijn gekoppeld aan diverse condities, zoals trauma, depressie, adhd, eetstoornis, schizofreen, dementie, zelfmoordneigingen, verslaving, autisme etc. Volgens traumaspecialist Dr. Bessel van der Kolk heeft bijna iedereen met trauma een abnormale activatie van de insula.

Vertrouwen – Veiligheid – Verbinding

We leven in een wereld met een drukke levensstijl, veel schermtijd, weinig waardering voor het lichaam en ander gedrag dat de interoceptie ondermijnt. De vaak constante focus op zaken die buiten het lichaam liggen helpen ook niet om een goed bewustzijn op dit lichaamsproces te ontwikkelen. Wanneer iemand zich onveilig voelt, kan hij of zij ook niet naar binnen keren. Daar is dus veiligheid, vertrouwen en verbinding voor nodig. Bewustzijn van interoceptie wordt verbeterd door body mindfulness. Bewustzijn van interoceptie kan verbeterd worden door het reduceren van stressgevoelens met gebruik van het lichaam door bijvoorbeeld body mindfulness, meditatie of yoga. Vaak is het belangrijk te blijven bewegen, anders dan in de traditionele mindfulness. Deze laatste is vaak te abstract (aandacht voor iets wat je niet kunt zien en misschien niet kunt voelen), te cognitief, geen check of je het hebt begrepen en daarvoor heb je al een veilige relatie met je interne zintuigen nodig.

Je ademhaling leren controleren is ook erg belangrijk. Door controle op je (buik)ademhaling kun je je eigen stressresponssysteem trainen rustig te blijven. Leren hoe je jezelf kunt kalmeren is ontzettend belangrijk, want als het lijf rustig wordt dan volgt het hoofd vanzelf. Leren jezelf te kalmeren is misschien nog wel belangrijker dan praten over de gebeurtenissen. Heb je controle over je ademhaling dan heb je veel meer controle over je emoties. Een goede manier om je weer veilig te voelen is door actieve nabijheid van een gehechtheidspersoon en door liefdevolle aanrakingen. Aanrakingen, massage en strelingen maken de neurotransmitter oxytocine aan en dit geeft een gevoel van heelheid en veiligheid. Ook leer je door aanrakingen de grenzen van je lichaam weer voelen. De grenzen van je lichaam leren voelen is belangrijk voor je onbewuste gevoel van veiligheid en het is belangrijk voor het ontwikkelen van je eigen ‘ik’.

Ingrid de Jong MSc en Marjon Kuipers MSC